1ο Διεθνές Συνέδριο για την Eτυμολογία της Ελληνικής Γλώσσας
5-6 Νοεμβρίου 2015
Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη
Το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών διοργάνωσε το «1ο Διεθνές Συνέδριο για την Eτυμολογία της Ελληνικής Γλώσσας (Αρχαίας, Μεσαιωνικής και Νέας)», στις 5 και 6 Νοεμβρίου 2015 στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. (Αγίου Δημητρίου 159Α, Θεσσαλονίκη).
Στο συνέδριο εξετάστηκαν θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα που αναφέρονται στην ετυμολογία της ελληνικής γλώσσας όλων των περιόδων της και των μορφών της, διαλεκτικών και μη. Επίσης, παρόμοια ζητήματα που αφορούν τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, με έμφαση στην ετυμολογική διερεύνηση των ελληνικών στοιχείων στις άλλες βαλκανικές γλώσσες.
Θεματικές περιοχές του συνεδρίου, μεταξύ άλλων: (α) θεωρητικά ζητήματα για την ετυμολογία της ελληνικής, (β) συγκεκριμένες ετυμολογικές προτάσεις για λέξεις της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής, (γ) ετυμολογία και διαλεκτολογία, (δ) ετυμολογία και γλωσσικές επαφές, (ε) ετυμολογία και φιλολογία (αποκατάσταση κειμένων, προεπιστημονική ετυμολογία), και (στ) ετυμολογία και εκπαίδευση.
Στο συνέδριο συμμετείχαν ερευνητές παγκοσμίως γνωστοί για την προσφορά τους στον χώρο της ελληνικής ετυμολογίας, όπως
ο ακαδημαϊκός Ch. de Lamberterie (Sorbonne IV, Παρίσι),
ο ακαδημαϊκός M. Sala (Ρουμανική Ακαδημία, Βουκουρέστι),
ο ακαδημαϊκός A. Loma (Σερβική Ακαδημία, Βελιγράδι),
ο καθηγητής M. Meier-Brügger (Freie Universität, Βερολίνο), κ.ά.
Είναι γνωστό ότι η βελτίωση των ετυμολογικών λεξικών προϋποθέτει αναβάθμιση των ετυμολογικών σπουδών. Η αναβάθμιση αυτή θα προκύψει και μέσα από μια πιο γόνιμη επαφή με άλλους κλάδους της γλωσσολογίας και με συγκεκριμένες θεωρίες αιχμής. Πέρα από τη διαπιστωμένη διαλεκτική σχέση ετυμολογίας και ιστορικής γλωσσολογίας και τη γνωστή αλληλεξάρτησή της με την (ιστορική κυρίως) φωνολογία, μορφολογία και σημασιολογία, θα πρέπει να αποκατασταθεί ένας πιο γόνιμος διάλογος με τη διαλεκτολογία, την τυπολογία, τη γλωσσολογία των γλωσσικών επαφών, την κοινωνιογλωσσολογία, την πραγματολογία και τη διδακτική των γλωσσών, καθώς και με συγκεκριμένες θεωρητικές προσεγγίσεις, όπως η Γραμματικοποίηση και η Θεωρία του Βέλτιστου.
Η πρόταση για συνεξέταση των ετυμολογικών προβλημάτων τριών περιόδων της ελληνικής, της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νέας, έχει τριπλό σκοπό: (α) να τονίσει την ανάγκη ανάδειξης του ιστορικού βάθους και του διατοπικού εύρους των δεδομένων, που συνήθως στις σχετικές εργασίες περιορίζεται σε απλές αναφορές στην παρουσία λέξεων σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, (β) να ενισχύσει την αίσθηση ότι η ιστορία των λέξεων είναι ενιαία και δεν τεμαχίζεται, ούτε απομονώνεται τεχνητά σε ξεχωριστές ιστορικές περιόδους, αν και αδιαμφισβήτητα επηρεάζεται από αυτές, και (γ) κυρίως να επισημάνει τις ομοιότητες αλλά και τις ιδιαιτερότητες των ετυμολογικών προβλημάτων κάθε περιόδου (πρβ. τη σημασία της Λαρυγγικής και της Πελασγικής Θεωρίας για την αρχαία ελληνική).
Η ελληνική είναι ινδοευρωπαϊκή, ευρωπαϊκή και βαλκανική γλώσσα και κάθε μία από τις διαστάσεις αυτές εμφανίζεται με ξεχωριστό προβληματισμό κατά τη σύνταξη των ετυμολογικών λεξικών της. Είναι γνωστό ότι το επίπεδο των ετυμολογικών λεξικών των επιμέρους βαλκανικών γλωσσών εξαρτάται άμεσα από το επίπεδο των ετυμολογικών σπουδών των δανειστριών γλωσσών. Η συζήτηση για τον καλύτερο τρόπο μελέτης των λεξιλογικών βαλκανισμών αποτυπώνεται συνήθως στο δίλημμα: ξεχωριστές μονογραφίες για τα ελληνικά, τουρκικά, σλαβικά, ρομανικά και αλβανικά στοιχεία καθώς και για τους λεξιλογικούς βαλκανισμούς άγνωστης και αμφίβολης προέλευσης ή συνολικό λεξικό των βαλκανισμών; Όπως έχει επισημανθεί, η πρώτη λύση παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζει – στις περιπέτειες του μεγάλου Miklosich μπορούμε να προσθέσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το Λεξικό των ελληνικών στοιχείων στις βαλκανικές γλώσσες – φαίνεται προς το παρόν να είναι η μόνη εφικτή. Με δεδομένο ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι συντάκτες των ετυμολογικών λεξικών των βαλκανικών γλωσσών είναι σε μεγάλο βαθμό παραπλήσια και μάλιστα, όσον αφορά τους λεξιλογικούς βαλκανισμούς, ταυτίζονται, η ανταλλαγή απόψεων θα μπορούσε να συμβάλει στον εμπλουτισμό των σχετικών προβληματισμών.
Οι σκέψεις αυτές μας οδήγησαν στην απόφαση να αφιερώσουμε μεγάλο μέρος του συνεδρίου στην παρουσίαση - από κορυφαίους ειδικούς που εμπλέκονται άμεσα σε τρέχοντα προγράμματα προετοιμασίας ετυμολογικών λεξικών συγκεκριμένων βαλκανικών γλωσσών - προβλημάτων και προβληματισμών που συνδέονται με την προετοιμασία των λεξικών αυτών, με ειδικότερη αναφορά στα προβλήματα που παρουσιάζει η ετυμολόγηση των ελληνικών στοιχείων.