3ο Διεθνές Συνέδριο για την Ετυμολογία της Ελληνικής: Ελληνική και Βαλκανική Ετυμολογία
4-5 Νοεμβρίου 2022
Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, και διαδικτυακά
Το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη] του Α.Π.Θ., στο πλαίσιο των ετήσιων διεθνών συνεδρίων για τη διαχρονική και διατοπική μελέτη της ελληνικής, διοργάνωσε το «3ο Διεθνές Συνέδριο για την Ετυμολογία της Ελληνικής: Ελληνική και Βαλκανική Ετυμολογία» στις 4 και 5 Νοεμβρίου 2022, στη Θεσσαλονίκη. Το συνέδριο έγινε με υβριδικό τρόπο, δηλαδή με φυσική παρουσία και διαδικτυακά.
Στόχος του Συνεδρίου ήταν να εξετάσει ζητήματα που αναφέρονται στην ετυμολογία της ελληνικής γλώσσας όλων των περιόδων της και των μορφών της, διαλεκτικών και μη. Στις θεματικές περιοχές του συνεδρίου περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων: (α) θεωρητικά ζητήματα για την ετυμολογία της ελληνικής και των άλλων βαλκανικών γλωσσών, (β) ετυμολογικές προτάσεις για συγκεκριμένες λέξεις, (γ) ετυμολογία και διαλεκτολογία, (δ) ετυμολογία και γλωσσικές επαφές, (ε) ετυμολογία και φιλολογία (αποκατάσταση κειμένων, προεπιστημονική ετυμολογία), και (ϛ) ετυμολογία και εκπαίδευση.
Στο συνέδριο συμμετείχαν κορυφαίοι ερευνητές, με διακεκριμένη προσφορά στον χώρο της ετυμολογίας της ελληνικής:
Alain Blanc (Πανεπιστήμιο του Rouen-Normandie, Γαλλία),
Michael Meier-Brügger (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, Γερμανία).
Στο πλαίσιο του Συνεδρίου, το Σάββατο 5 Νοεμβρίου από τις 10.30 έως τις 13.30, διοργανώθηκε διαδικτυακό Επιμορφωτικό Σεμινάριο για Εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης με τίτλο “Πώς καθορίζεται το γλωσσικό λάθος;”.
Είναι γνωστό ότι η βελτίωση των ετυμολογικών λεξικών προϋποθέτει αναβάθμιση των ετυμολογικών σπουδών. Η αναβάθμιση αυτή θα προκύψει και μέσα από μια πιο γόνιμη επαφή με άλλους κλάδους της γλωσσολογίας και με συγκεκριμένες θεωρίες αιχμής. Πέρα από τη διαπιστωμένη διαλεκτική σχέση ετυμολογίας και ιστορικής γλωσσολογίας και τη γνωστή αλληλεξάρτησή της με την (ιστορική κυρίως) φωνολογία, μορφολογία και σημασιολογία, θα πρέπει να αποκατασταθεί ένας πιο γόνιμος διάλογος με τη διαλεκτολογία, την τυπολογία, τη γλωσσολογία των γλωσσικών επαφών, την κοινωνιογλωσσολογία, την πραγματολογία και τη διδακτική των γλωσσών, καθώς και με συγκεκριμένες θεωρητικές προσεγγίσεις, όπως η Γραμματικοποίηση και η Θεωρία του Βέλτιστου.
Η πρόταση για συνεξέταση των ετυμολογικών προβλημάτων τριών περιόδων της ελληνικής, της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νέας, έχει τριπλό σκοπό: (α) να τονίσει την ανάγκη ανάδειξης του ιστορικού βάθους και του διατοπικού εύρους των δεδομένων, που συνήθως στις σχετικές εργασίες περιορίζεται σε απλές αναφορές στην παρουσία λέξεων σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, (β) να ενισχύσει την αίσθηση ότι η ιστορία των λέξεων είναι ενιαία και δεν τεμαχίζεται, ούτε απομονώνεται τεχνητά σε ξεχωριστές ιστορικές περιόδους, αν και αδιαμφισβήτητα επηρεάζεται από αυτές, και (γ) κυρίως να επισημάνει τις ομοιότητες αλλά και τις ιδιαιτερότητες των ετυμολογικών προβλημάτων κάθε περιόδου (πρβ. τη σημασία της Λαρυγγικής και της Πελασγικής Θεωρίας για την αρχαία ελληνική).
Η ελληνική είναι ινδοευρωπαϊκή, ευρωπαϊκή και βαλκανική γλώσσα και κάθε μία από τις διαστάσεις αυτές εμφανίζεται με ξεχωριστό προβληματισμό κατά τη σύνταξη των ετυμολογικών λεξικών της. Είναι γνωστό ότι το επίπεδο των ετυμολογικών λεξικών των επιμέρους βαλκανικών γλωσσών εξαρτάται άμεσα από το επίπεδο των ετυμολογικών σπουδών των δανειστριών γλωσσών. Η συζήτηση για τον καλύτερο τρόπο μελέτης των λεξιλογικών βαλκανισμών αποτυπώνεται συνήθως στο δίλημμα: ξεχωριστές μονογραφίες για τα ελληνικά, τουρκικά, σλαβικά, ρομανικά και αλβανικά στοιχεία καθώς και για τους λεξιλογικούς βαλκανισμούς άγνωστης και αμφίβολης προέλευσης ή ένα συνολικό λεξικό των βαλκανισμών; Όπως έχει επισημανθεί, η πρώτη λύση παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζει – στις περιπέτειες του μεγάλου Miklosich μπορούμε να προσθέσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το Λεξικό των ελληνικών στοιχείων στις βαλκανικές γλώσσες – φαίνεται προς το παρόν να είναι η μόνη εφικτή.
Το συνέδριο αυτό είναι το έβδομο μιας σειράς ετήσιων διεθνών συνεδρίων για τη διαχρονική και διατοπική μελέτη της ελληνικής γλώσσας, που διοργανώνονται από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών και είναι αφιερωμένα εναλλάξ: (α) στην ετυμολογία της ελληνικής (2015, 2018, 2022), (β) στις γλωσσικές επαφές στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία (2016, 2019), και (γ) στην Κοινή, στις κοινές και στη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής (2017, 2021).